سیوان گاملیل
سیروان مەنسووری ڕۆژنامەنووسێكی كوردی دانیشتووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتدا وتی: “جوولەكە لە 1700 ساڵ پێش زاینی بوونیان هەیە لەعێراق. لە ساڵی 1947 نزیكەی 2.%ی دانیشتوانی عێراقیان پێكدەهێنا بەڵام لەساڵی 1951دا ڕێژەیان دابەزی بۆ نزیكەی 0.1%، واتا دوای سێ ساڵ لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسرائیل.
بەگوێرەی قسەكانی، “جوولەكەكانی عێراق باس لەوە دەكەن كە لەساڵی 1950 دا حكوومەتی عێراق بڕیاریدا بەشێوازێكی نادادپەروەرانە ڕەگەزنامەیان لێ وەربگرێتەوە، لەسەردەمی مەلەكیدا نووری سەعید كێشەكەی ئاڵۆزتر كرد كاتێك لە تشرینی یەكەمی 1951 یاسایەكی دەركرد بە سڕكردنی پارەوپوولی ئەوانەی ڕەگەزنامەیان لێوەرگیراوە ئەمەش كاریگەری ئەرێنی هەبوو لەسەریان. زۆربەی جوولەكە عێراقیەكان كۆچیانكرد بۆ ئیسرائیل یان ویلایەتە یەكگرتووەكان یان بەریتانیا”. لەڕاستیدا زۆربەیان كەمێك لە جانتایەك زیاتریان هەبوو، چونكە زۆری كەل و پەلە بەنرخەكانیان دەستی بەسەردا گیرا.
لەگەڵ ئەوەشدا، مەنسووری ئاماژەی بەوەكرد كە لەدوای ڕێككەوتنەكان ئیبراهیم، “ئەندامانی ڕەوەندی جوولەكەی عێراقی هەوڵی زیندووكردنەوەی پەیوەندیەكانیان بە ڕەگە مێژوویەكەیانەوە ئەدەن و بگەڕێنەوە بۆ عێراق و بەتایبەتی لەڕێگەی هەرێمی كوردستانەوە كە پێش چەند ساڵێك دەرگای بۆكردنەوە لەچوارچێوەی ئەو ئازادیەی كە بە تایەفە ئاینیە جیاوازەكان دراوە.”
هەروەها وتی: “كوردستان تاكە ناوچەیە لە عێراق كە هەموو ئاینەكان و شوێنكەوتوانیان ئازادیان هەیە لە پەیڕەوكردنی بۆنە ئاینیەكانیان. جیاواز لە ناوچەكانی دیكە كە ڕووبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بوونەوە، كوردستان لە ئاشتی و ئاسایشدا ئەژی و خۆی لە توندڕەوانی دەوروبەری پاراست. حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵیدا لەڕێگەی یاساوە كەمایەتیە ئاینیەكان و بەتایبەتی جوولەكە بپارێزێت. یەهوود لە كوردستان لەهەموو شوێنێكی دیكەی عێراق زیاتر ئازادیان هەیە و ئەوان بەشێكن لەو كۆمەڵگایە.
شێرزاد مامسانی بەرپرسی پێشووی كاروباری یەهوودی بوو لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیان: “كوردستانێكی سەربەخۆ واتا ئازادی و سەربەخۆیی هەموو ئاینەكانی ناوچەكە. سەبارەت بەئێمە وەكو جوولەكەی عێراق، سەربەخۆیی كوردستان واتا ڕزگاركردنی 3000 ساڵ لە مێژووی جوولەكە لە وڵاتی نێو دوو ڕووبارەكە. لەنێو كوردستاندا گۆڕی پێغەمبەرانی نەوەی ئیسرائیل هەیە، وەكو ناحووم و دانیال و عەزرا و مەردەخای و ئێستیر. سەدان پەرستگای جوولەكە و ئاسەواری و كەلوپەل هەیە.
بەگوێرەی قسەكانی، “كوردستانێكی سەربەخۆ واتا زیندووكردنەوەی ئاینی یەهوودی لەسەر ئەم زەویەدا لەپاش 70 ساڵ كەتێدا گەلی جوولەكەمان 3000 ساڵ زیاتر لە پێكەوە ژیان و جەنگ و تاڵان و كوشتن و پاكتاوی ڕەگەزی ژیانیان بەسەر برد. كوردستانی سەربەخۆ واتا گۆڕینی جوگرافیای سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێدانی شەرعیەت بە دەوڵەتی ئیسرائیل. لەڕاستیدا، ئەمە پێكەوەژیان نیە كە نەیارەكانی ناوچەكە سەیری خەباتی كورد لە ناوچەكەدا بكەن كە پرۆژەیەكە بۆ بنیاتنانی ئیسرائیلێكی دووەم”.
مامسانی بەردەوامبوو لەقسەكانی و وتی، “گەلی كورد لەڕووی ئاینی و نیشتیمانیەوە میانڕەوە و هەمیشە دووپاتیكردووەتەوە كە توانای هەیە لەگەڵ كەسانی دیكە بە ئاشتی بژی. بۆیە، پەیوەندی كلتووری و مێژویی هاوبەش هەیە لەگەڵ ئاینە جیاوازەكان، كە جوولەكەش لەنێویاندایە و بەشێكی زۆری كورد لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان و ئیسرائیل پەیڕەوی ئەكەن. ئەم پەیوەندیە كلتووری و مێژویی و نیشتیمانیە هاوبەشە كوردستانی سەربەخۆ ئەكاتە دۆستێكی ستراتیجی ئیسرائیل. كوردستان بە سامانە سرووشتی و ستراتیجیە دەوڵەمەندیەكەیەوە ئەبێتە میحوەرێكی بەهێز و كاریگەر لە ناوچەكە و جیهان بۆ بەرژەوەندی هەردوو گەل و خزمەتكردنی سەقامگیری و ئاشتی و پێشكەوتنی شارستانی”.
جەختیشی كردەوە كە، “لە كوردستانی سەربەخۆدا، دان بە ئاینی جوولەكە ئەنرێت وەكو ئاینێكی فەرمی هەروەكو ئاینەكانی دیكەی ئێستا. جوولەكە كوردستان بە وڵاتی دووەمی خۆیان دادەنێن و وەكو هاوڵاتی پلە یەك سەیریان دەكرێت و پەیوەندیەكان لەگەڵ جوولەكەكانی ئیسرائیل و جیهان بەهێز دەبن. بەمەش، خەونی شۆڤێنیەكان بە “ئیسرائیلی دووەم” دێتە دی”.
دكتۆر ئیبراهیم سادق مەلا زادە كە پرۆفیسۆرە لە زانكۆی سۆران دووپاتیكردەوە كە “پێكەوە ژیان لەپێشتر و لەئێستادا یەكێك بووە لە سیما سەرەكیەكانی كۆمەڵگای كوردی. ئەو فرەییەی كە لەئەمڕۆدا لە گوند و شارەكانی كوردستاندا هەیە بەڵگەیەكی ڕوونە لەسەر ئەم پێكەوەژیانە و لێبوردەیی تاكی كور بەهەموو تایفە و فرەییەكانیەوە. كاتێك ئاینی ئیسلام خۆی كردە نێو كۆمەڵگای كوردیەوە و توانی خۆی بسەپێنێت بەسەر زۆربەی گەلی كورد و هەروەها ئەو بەڵگانە ئەوە ئەسەلمێنن كە پرۆسەیەكی قورس بووە و دەیان و بگرە سەدان ساڵی پێچووە و ئەو پرۆسەیە بێ توندوتیژی و زۆرە ملێ و دڕەندەیی نەبووە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئاینە كوردیە تەقلیدیەكانی وەكو یارسانی و یەزیدی و عەلەویی و تەنانەت زەردەشتیش و لەگەڵ ئاینە ئیبراهیمیەكانی وەكو مەسیحی و یەهوودی، توانیان خۆیان بنوێنن بەرانبەر بە پێشكەوتنی ئیسلامی بۆ سەدان ساڵ”.
بەگوێرەی قسەكانی، “تەنانەت سەبارەت بە ئاینە نوێیەكە، كوردەكان بەپێی روئیای كوردی قبووڵیان كرد، لەچاوارچێوەی تەریقەتی سۆفی كە بووە سیمایەكی ئاینی لە كوردستاندا، لەگەڵ هەندێك لە وەسفەكانیدا، لەگەڵ ئاینە كوردیە كۆنەكاندا یەك دەگرنەوە. هیچ دۆڵێك نیە لەكوردستان ئەو گوند و شوێنانەی تێدا نەبێت كە یەكێك لە كەمایەتیە ئاینیەكان كە باسی لێكرا تێدا نەژی”. لەڕاستیدا، دكتۆر مەلا زادە ئاماژەی بەوە كرد كە لەپاش كونترۆڵكردنی عێراق لەلایەن شیعە و داعشەوە، “هەزاران مەسیحی و مەندائی و بەهائی كە لە ناوەڕاست و خوارووی عێراقدا دەژیان ماڵەكانیان جێهێشت و بەرەو كوردستان ڕۆیشتن و لەوێ ئاسایش وجێ و ڕێیان لەنێو كۆمەڵگای كوردیدا دۆزیەوە.”
ئەوەی جێی سەرنجە، دكتۆر مەلا زادە پێی وایە كە كورد هیچ ڕۆڵیكیان نەگێڕا لە كوشتارگەی فەرهوود و دواتر لە ڕاگواستنی جوولەكەكانی عێراق: ئەم ڕاگواستنەوەیە ئەو جوولەكانەی لەخۆگرت كە لە شار و گوندە كوردیەكاندا هەبوون چونكە كوردستان لەو كاتەدا لەژێر كۆنترۆڵی سوپای عێراقیدا بوو كە تاوانكاری نەك تەنها دەرهەق بە جووڵەكە بەڵكوو بەرانبەر بە گەلی كوردیش ئەنجامدا لە شەستەكان و حەفتاكان و هەشتاكاندا. چاوم بە زۆرێك لەو جوولەكانە كەوت كە لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو كوردستانیان جێهێشتبوو، بەڵام گوێم لێیان نەبوو كە هیچ فشارێك یاخود مامەڵەیەكی نەشیاویان لەلایەن هاوڵاتیانی كوردی موسڵمان بەرانبەریان كرابێت. بەڵكو هەموو فشارەكان لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە ئەنجامدرا كە ناچاری كردوون وڵاتەكە جێبهێڵن، بەهیچ شێوەیەك ڕێگەیان پێنەدرا بگەڕێنەوە عێراق، هەروەها دەستی گرتووە بەسەر ماڵ و موڵكی گواستراو و نەگواستراودا. هێشتا لەلایەن حیزب و كەسایەتیە عەرەبیە عێراقیەكانەوە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان تۆمەتبار دەكرێن كە لەگەڵ جوولەكە مامەڵە دەكەن و ڕێگەیان پێدەدەن بگەڕێنەوە بۆ كوردستان بۆ ئەنجامدانی كار و چالاكی بازرگانی”.
